„Ich już tu nie ma… Rewitalizacja terenu cmentarza i upamiętnienie żydowskich mieszkańców Małogoszcza w 80. rocznicę ich zagłady”.
Nie ma pewności co do początków osadnictwa ludności żydowskiej na terenie Małogoszcza. Wskazuje się, że podział miasta w XVIII w. (istniejący od czasów Kazimierza Wielkiego i lokacji miasta) na obszar należący do katolickiego probostwa i część królewską, wyznaczał podstawową granicę osadniczą. Wobec zakazu osiedlania się w części plebańskiej, Żydzi najpierw zamieszkiwali teren miasta królewskiego. Sytuacja uległa zmianie, gdy w 1775 roku został wydany dekret królewski, który zakazywał osiedlania się Żydom w części należącej do władcy. Osadnictwo przeniosło się na stronę kościelną.
Najstarsze zachowane akta metrykalne izraelickiego okręgu bóżniczego w Małogoszczu sięgają roku 1826. Oznacza to, że społeczność żydowska skupiona wokół miasta i w okolicznych wsiach była na tyle duża, by stworzyć okręg metrykalny i utrzymywać rabina (początkowo dojeżdżającego z Chęcin).
Żydowscy osadnicy byli postrzegani jako konkurencja dla żywiołu polskiego, który w XIX w. Małogoszczu trudnił się głównie rolnictwem i szewstwem. Przybysze żydowscy ziemi nie posiadali, naturalne były dla nich zawody w rzemiośle i handlu. W Małogoszczu wyrabiali m.in. tkaniny, trudnili się krawiectwem, czapkarstwem, handlowali drewnem i kamieniem budowlanym. Wraz z zaborem ziemi kieleckiej przez Cesarstwo Rosyjskie w latach 60. XIX w. osadnictwo żydowskie w Małogoszczu zostało dozwolone. Społeczność żydowska Małogoszcza powoli rozrastała się, aby osiągnąć w 1865 r. ponad 90% stanu mieszkańców miasta (kiedy to dodatkowo fatalne w skutkach powstanie styczniowe wywołało spadek ludności polskiej w mieście). W II Rzeczypospolitej, w 1938 roku w Małogoszczu mieszkało ok. 500 wyznawców judaizmu, co stanowiło 20 % ogółu społeczeństwa. Były to raczej rodziny osiadłe w tym miejscu jeszcze w XIX wieku.
W Małogoszczu w okresie międzywojennym funkcjonowała synagoga (wzniesiona w 1915 roku przy ul. Jędrzejowskiej), rzeźnia żydowska, mykwa (czyli łaźnia do obmyć rytualnych), Biblioteka im. I.L.Pereca, Towarzystwo Dobroczynne „Gemiłus Chased”.
Dziś po obecności Żydów na tym terenie nie pozostał żaden ślad… poza jednym. Zawieruchę dziejową przetrwał cmentarz. Ocalał ze względu na swą funkcję jako miejsce pochówku a także z racji lokalizacji w pewnej odległości od regularnej zabudowy. Jego założenie datuje się na koniec XIX wieku, co oznacza, że w innej lokalizacji istniał starszy cmentarz albo też zmarłych chowano w pobliskich Chęcinach.
Mimo napięć społecznych, jakie nasilały się w Polsce lat 30., katastrofalne wydarzenia dla żydowskiej społeczności Małogoszcza przyniosła agresja III Rzeszy na Polskę. Represje w postaci przymusu pracy fizycznej, oznakowania gwiazdą Dawida, zakazu swobodnego przemieszczania się, ograniczeń w dostępie do żywności, to tylko cześć szykan, jakie dotknęły małogoszczan narodowości żydowskiej. W 1941 r. powstało tu zamknięte getto, jednak koncentracja Żydów z okolic (a podobno także i z Łodzi, Kielc a nawet Bielska-Białej), nastąpiła w Małogoszczu dużo wcześniej.
Nie posiadamy na dzień dzisiejszy bezpośrednich relacji o tym, jak wyglądało życie w getcie małogoskim, lecz można przypuszczać, że nie różniło się do funkcjonowania w gettach, które znamy z opisów. W ścisku i nieludzkich warunkach egzystowało obok siebie ponad tysiąc sto osób. 28 sierpnia 1942 r. mieszkańców getta zebrano na rynku, każąc im przygotować jedynie mały bagaż podręczny z najcenniejszymi i najpotrzebniejszymi rzeczami. Zachowywano w ten sposób pozór przenosin do nowego getta. W rzeczywistości bagaż ten przed eksterminacją odbierano, rzeczy sortowano, wybierając ostatnie cenne przedmioty, które ludzie zdołali zachować, a także ciepłe ubrania i futra, z których potem więźniowie obozów koncentracyjnych szyli podszewki na zimowe płaszcze dla niemieckich żołnierzy ruszających na zimową kampanię w głąb Rosji.
W sierpniu 1942 r. wybierając na rynku grupę najsilniejszych, hitlerowcy skierowali ich do prac w bukowskim kamieniołomie i jędrzejowskiego getta. Reszta ruszyła pociągami w nieznane. Większość małogoskich Żydów zginęła w obozie zagłady w Treblince. Pozostawieni przy życiu aby pracować, zostali w 1944 r. wysłani do Auschwitz. Po II wojnie światowej społeczność ta nie odrodziła się.
28 sierpnia 2022 roku obchodzić będziemy 80. rocznicę zagłady żydowskich mieszkańców Małogoszcza. Dzięki dotacji przyznanej przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, pod hasłem „Ich już tu nie ma…”, zrealizowany zostanie szereg działań upamiętniających.
Po pierwsze w ramach projektu kontynuowane będą, rozpoczęte w 2021 r. przez Stowarzyszenie Lokalni Patrioci z Kozłowa, prace porządkowe na cmentarzu. Dzięki tym działaniom odsłonięto wszystkie nagrobki, które skatalogowała Fundacja Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich w Polsce a pełna lista znajduj
e się na stronie: https://cemetery.jewish.org.pl/list/c_111. Cechą charakterystyczną napisów nagrobnych na małogoskim cmentarzu jest brak nazwisk. Na macewach podano tylko imię i datę śmierci zmarłego. Pełna identyfikacja wymaga zatem porównania z zapisami metrykalnymi.
W 2022 r. koszenie terenu cmentarza będzie odbywać się w trzech terminach: maj, lipiec, wrzesień. W miarę możliwości chcemy udrożnić pierwotne wejście na cmentarz oraz załatać wyłomy w murze. Projekt zakłada także wydanie krótkiej publikacji książkowej o historii cmentarza i żydowskiej społeczności Małogoszcza, stworzenie lekcji historycznej dla młodzieży lokalnych szkół oraz zmontowanie krótkiego materiału filmowego na YouTube o cmentarzu i jego historii.
Całość działań chcemy ukoronować postawieniem i uroczystym odsłonięciem przy cmentarzu tablicy pamiątkowej.
Zadanie odbywa się we współpracy trzech podmiotów: Stowarzyszenia Lokalni Patrioci z siedzibą w Kozłowie, Fundacji EUROS, która jest głównym grantobiorcą, oraz Fundacji Rodziny Popielów – Centrum, realizatora projektu „Ludzie, nie liczby”.
Już dziś dziękujemy ww. organizacjom partnerskim za pozytywny odzew i dotychczasowe zaangażowanie! Strony internetowe naszych partnerów:
https://www.facebook.com/LokalniPatrioci2020/
Wszystkich chętnych do włączenia się w akcję zachęcamy do śledzenia strony facebookowej poświęconej cmentarzowi: https://www.facebook.
oraz do kontaktu z Fundacją: fundacja.euros@gmail.com.
(zarys historyczny został opracowany w oparciu o pracę magisterską Magdaleny Trznadel-Warzykowskiej „Cmentarz żydowski w Małogoszczu” napisaną w 2015 r. na Uniwersytecie Jagiellońskim pod kierunkiem prof. L. Hońdo oraz informacje na stronie www.sztetl.org.pl)
